کودتای 28 مرداد در واقع یک اقدام براندازانه بود که از سوی انگلیس و آمریکا و همکاری عواملشان در ایران قطعا برای نابودی ملی شدن صنعت نفت طراحی شد.
کودتای 28 مرداد از برهه‌های حساسی است که خوی استکباری و استعماری آمریکا و انگلیس در تاریخ ایران نمودار شد. عوامل متعددی در شکل‌گیری این کودتا دخیل بود. از آن جمله است دوری مصدق از آیت‌الله کاشانی و نیز عدم اعتقاد مصدق به توده. همین امر سبب شد نیروهای وابسته به انگلیس در جریان کودتا نقش ایفا کنند.

کودتای 28 مرداد در واقع یک اقدام براندازانه بود که از سوی انگلیس و آمریکا و همکاری عواملشان در ایران قطعا برای نابودی ملی شدن صنعت نفت طراحی شد.

هرچند دولت دکتر مصدق به عنوان مجری صنعت ملی شدن نفت سمبل این مبارزه بود اما همه این مبارزه نبود. انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها با توجه به اینکه نهضت لطمات زیادی به منافع نامشروع آنها وارد می‌کرد، با وجود غارت چندین ساله به خصوص توسط انگلیسی‌ها، به دنبال جلوگیری و از بین بردن نهضت بودند.

کودتای انگلیسی-آمریکایی

کودتای 28 مرداد یک امر ناخواسته نبود، بلکه برنامه‌ریزی و تصویب شده بود. این کودتا بر طبق اسناد سازمان‌های جاسوسی آمریکا و انگلیس در دیماه سال 31 طراحی و تصویب شده بود، در واقع زمانی که هیئت‌های انگلیسی و آمریکایی با هدف ملغی کردن باطنی مباحث ملی شدن صنعت نفت ایران برای مذاکره با مصدق به کشور ما آمدند و فهمیدند که این خواسته آنها با پاسخ‌های منفی مصدق مواجه است، به این نتیجه رسیدند که با مذاکره نخواهند توانست منافع نامشروع خود در ایران را از طریق مذاکره به پیش ببرند و لذا بحث کودتا را طراحی کردند.
در آن سال‌ها نگاه مردم و شخصیت‌ها به آمریکا و انگلیس متفاوت بود. در واقع هر چند این دو کشور در خفا با یکدیگر متحد بودند اما آمریکا تا آن زمان سابقه منفی چندانی در ایران نداشت و این در حالی بود که عده‌ای در داخل ایران حتی نسبت به آمریکا نگاه مثبت هم داشتند، اما در مقابل تا حدی بسیار زیادی، نگاه منفی نسبت به انگلیس وجود داشت.
به همین دلیل بود که مصدق برای فرار از شرّ انگلیس به آمریکا پناه می‌برد و امیدوار بود که آنها یک میانجیگری را در این میان تدارک ببینند‌‌. امروز می‌توان گفت که این یکی از بزرگترین اشتباهات مصدق بود.
در واقع شبکه قدیمی جاسوسی انگلیس در ایران کاملا در روند ماجرا شرکت داشت و توانست از ظرفیت‌های آمریکایی‌ها در ماجرای کودتای 28 مرداد بهره‌برداری کند.
مصدق یک سکولار تمام عیار بود،یکی دیگر از عوامل زمینه ساز کودتا اختلاف دیدگاه سران نهضت بود. در واقع ملی شدن صنعت نفت حاصل وحدت سران نهضت و اتحاد سران آن اعم از ملی و مذهبیون بود، در واقع حتی کسانی ‌که چهره مذهبی داشتند، به دلیل سفارشات دینی به مباحث ملی توجه ویژه‌ای داشتند، اما این اتحاد بعدها به دلایلی دچار نقص و رکود شد و کدورت‌هایی بین طیف‌های حاضر در جریان ملی شدن صنعت نفت شکل گرفت.
علمداران نهضت تاریخی ملی کردن صنعت نفت پس از گذشت چند سال به واسطه انحرافات برخی ملیون، ‌رو‌در‌روی یکدیگر قرار گرفتند و با وجود آنکه می‌خواستند هنوز نهضت و دولت مردمی برای کشور استبداد‌زده ایران باقی باشد، ‌هر کدام به راهی رفتند.
مصدق یک سکولار تمام عیار بود. اما قبل از نخست‌وزیری سعی داشت از ظرفیت آیت‌الله کاشانی برای بسیج مردم برای هدف‌ها استفاده کند.
اما در پی بروز برخی اختلافات مصدق به سمت دولتش رفت و آیت‌الله کاشانی با مردم باقی ماند. انگلیس که با ملی شدن صنعت نفت عملا از چپاول منابع نفتی ایران بازمانده بود، ‌این‌بار به کمک آمریکا شتافت و نتیجه آن شد که امثال شعبان‌ بی‌مخ، خواست و اراده مردم را در راستای منافع آمریکا و انگلیس چپاول کردند.
یکی دیگر از عوامل کودتای 28 مرداد، تلاش گسترده شبکه انگلیسی‌ها برای اختلاف‌افکنی، ناامید کردن مردم و سیاه‌نمایی بود که از همه دستگاه‌های مطبوعاتی و شبکه‌ها و مراکز تجمع آن روز به کارگیری کردند. این اوضاع زمانی که اختلاف رهبران نهضت شدیدتر شد، پر رنگ‌تر شد، در نتیجه مردم دچار نوعی سرگیجگی و عدم تمرکز برای تشخیص تصمیم درست شدند. مردم نتوانستند بفهمند باید کدام طرف حرکت کنند و کدام سمت بروند و علی‌رغم شور و صلابتی که نهضت در ابتدا داشت به اهداف خود برسد.
کودتای آمریکایی – انگلیسی سرانجام در بحبوحه سرگردانی مردم در 28 مرداد 32 دولت مصدق را با استفاده از افرادی نظیر شعبان بی مخ ها ساقط کرد.